Hvaðan koma mannréttindi?

Í fyrra eða hittifyrra sagði Auður Eir Vilhjálmsdóttir að Jesús hefði stofnað kvenréttindahreyfinguna og Marteinn Lúther hefði eflt hana. Jón Valur Jensson heldur því fram að kristindómurinn hafi verið meira framfaraafl fyrir mannkynið en nokkur önnur hugmyndafræði. Fleiri guðsmenn láta þessa skoðun í ljós, og maður er minntur á það við ýmis tilefni að barnaútburður hafi verið bannaður við kristnitökuna, umskurn afrískra kvenna sé á undanhaldi þökk sé kirkjunni, Jesúítar hafi nú staðið í réttindabaráttu suður-amerískra indjána og gott ef það voru ekki einhverjir guðfræðimenntaðir menn á móti því að svertingjar væru í ánauð á sínum tíma í Ameríku. Fyrir svo utan að Þjóðkirkjan hefur verið óþreytandi við að „ræða“ mannréttindi samkynhneigðra.

Það er ekkert annað. Maður gæti næstum því hlegið. Fyrir hvert svona atriði má auðvitað tína til krossferðir og aðrar mannskæðar trúarbragðadeilur, nú, eða kristilegt blátt bann við fóstureyðingum í sumum löndum, sem kostar tóm vandræði, eða þá baráttu sótsvartra afturhaldsafla fyrir opinberri barnakennslu um „vitræna hönnun“ og aðra álíka dellu, en það ætla ég ekki að gera hér. Spurningin í titli greinarinnar er nefnilega: Hvaðan koma mannréttindi?

Mannréttindi eins og við þekkjum þau eru ávöxtur baráttu sem hugmyndalega séð má að miklu leyti rekja til upplýsingaraldar. Á upplýsingaröld (sem spannar nokkurn veginn síðari hluta átjándu aldar) blésu vindar mannmiðaðrar rökhyggju andlegri þoku hjátrúar í burtu, og ruddu brautina fyrir framfarir í vísindum, lögum og á öðrum sviðum mannfélagsins. Það komu brestir í þann andlega hafís kreddufestunnar, sem hafði fjötrað góða drengi í heljarböndum.

Hitt, sem má rekja mannréttindi til, makró-pólitískt séð, er stéttabaráttan. Í fyrsta lagi er það valdataka borgarastéttarinnar, sem fór fram í rykkjum og skrykkjum frá seytjándu öld og fram á þá tuttugustu. Hún hafði til dæmis í för með sér að lagaleg forréttindi, að hætti lénskerfisins, voru að mestu leyti afnumin, og hegning vék fyrir betrun, sem grundvallarsjónarmið í sakamálum. Þá losnaði um málfrelsi, prentfrelsi, funda- og félagafrelsi og annað sem okkur þykir sjálfsagt nú til dags. Í öðru lagi var það barátta alþýðunnar, sem hefur skilað okkur félagslegum réttindum á borð við að menntun eða heilsugæsla heyri til almennra mannréttinda, eða þá að fólk eigi ekki að þurfa að svelta þótt það missi vinnuna, eða að fólk sem fæðist dökkt á hörund eða kvenkyns eigi að hafa sömu tækifæri og réttindi og við hvítu karlarnir.

Ég held að í hverju einasta máli, þar sem einhver hefur barist fyrir auknum félagslegum, lagalegum eða borgaralegum réttindum, hafi einhverjir prestar talið það skyldu sína „að standa á bremsunni og að standa vörð um gróin trúarleg og samfélagsleg gildi“ og reynast „þar þröskuldur á vegi þeirra sem lengst hafa viljað ganga“, svo ég vitni í nýlegt viðtal við Karl Sigurbjörnsson, um málefni samkynhneigðra og möguleika á að þeir fái að ganga í hjónaband við þá sem þeim sýnist.

Misskiljið mig ekki: Ég tel að kristni og kirkjan hafi vissulega verið framfaraspor á sínum tíma, að minnsta kosti að mörgu leyti. En undanfarnar tíu til fimmtán aldir hefur heimurinn haldið áfram að þróast en kirkjan dregist aftur úr. Afturhaldsöfl hafa jafnan getað talið sér liðsmenn vísa í röðum hennar, og Biblían verið þeim drjúgt vopnabúr. Sem betur fer er nóg af fólki í kirkjunni sem meikar sens – skárra væri það nú – og hún hefur alveg gert eitt og annað sem við vildum ógjarnan vera án. En að hún sé framsækið afl í sjálfu sér – ég held nú síður. Þær framfarir undanfarinna alda sem þakka má kirkjunni blikna í samanburðinum við þær framfarir sem hafa orðið þrátt fyrir kirkjuna.

Viðtalið sem vitnað er í: Sigurður Bogi Sævarsson: „Óbundinn hagsmunum valdsins“, viðtal við Karl Sigurbjörnsson, Ský 3. tbl. 2006, Heimur hf., Reykjavík, s. 27-28.