Fáfræði viðheldur kristninni

Það kom mér mjög á óvart að þjóðkirkjupresturinn Sigurður Pálsson skuli hafa birt grein í Fréttablaðinu þar sem hann svarar grein vísindasagnfræðingsins Steindórs J. Erlingssonar sem birtist í sama blaði, enda virðast prestar vera frekar feimnir við að ræða um trúmál við fólk yfir sjálfræðisaldrinum.

Að vissu leyti er ekki hægt að ætlast til þess að svona stuttar blaðagreinar séu mjög ítarlegar, þess vegna finnst mér einmitt undarlegt að kirkjunnar menn skuli ekki vera með ítarlegar greinar á netinu, þar sem er ótakmarkað pláss, um þau atriði sem Steindór bendir á. Hins vegar mætti ætla að Sigurður Pálsson myndi nota það stutta pláss sem hann hefur vel.

Að mistúlka textafræði

Það er eðlilegt að Sigurður sé ekki mjög hræddur við niðurstöður textafræðinnar, enda er hún afar takmörkuð fræði. Hún snýst eingöngu um það að skoða þá rithætti sem varðveist hafa í handritum af einhverju riti og reyna að finna út hver þeirra er bestur. Þetta er frekar skaðlaust, en eins og Ehrmann bendir á í annarri bók ^[1] þá sýna þær breytingar sem gerðar voru á textanum að ritarar voru ekki viljalausar afritunarvélar, heldur breyttu oft textanum til þess að hann nýttist þeim betur í rökræðum við „villutrúarmenn“.

Sigurður virðist hins vegar draga allt of stórar ályktanir af textafræðinni:

Sjálfur hef ég kosið að draga þá ályktun af niðurstöðum textafræðanna að grundvallarvitnisburður Nýja testamentisins sé í hæsta máta trúverðugur, vegna þess að þrátt fyrir margvíslegar uppgötvanir textafræðanna á textaafbrigðum, hafa þær ekki haggað grundvallaratriðum kristinnar trúar.

Sannleikurinn er sá að ekki er hægt að álykta út frá niðurstöðum textafræði að eitthvert rit sé trúverðugt. Við erum hundrað prósent viss um hvernig upprunalega útgáfa Fréttablaðsins sem grein Sigurðar birtist í var, þýðir það að þessi grein hljóti að vera „í hæsta máta trúverðug“? Auðvitað ekki. Ef við ætlum að draga svona ályktanir verðum við að skilja við textafræðina og athuga hvernig Nýja testamentinu stenst hina svokölluðu æðri gagnrýni (e. higher criticism, þ. die höhere Bibelkritik).

Ein grein æðri gagnrýninnar er svokölluð ritstjórnarrýni (e. redaction criticism, þ. Redaktionsgeschichte) sem rannsakar það hvernig höfundar breyta þeim heimildum sem þeir nota til grundvallar rita sinna. Fræðimenn hafa komist að því að Lúkasarguðspjall hafi notast við töluvert eldra guðspjall, Markúsarguðspjall. Þegar við athugum þær breytingar sem höfundur Lúkasarguðspjalls gerði á Markúsarguðspjalli sést að það er ekki hægt að „álykta sem svo að mönnum í frumkirkjunni hafi verið í mun að varðveita boðskap frumvotta kristinnar trúar eins vel og kostur var“, eins og Sigurði Pálssyni er í mun um að gera.

Eitt gott dæmi er svar Jesú við einni spurningunni í yfirheyrslu æðsta ráðs gyðinga. Þegar þeir spyrja hann hvort hann sé Kristur segir hann í Markúsarguðspjalli : „Ég er sá, og þér munuð sjá Mannssoninn sitja til hægri handar máttarins og koma í skýjum himins.“ (Mk. 14:62). Höfundur Lúkasarguðspjalls er skiljanlega ósáttur við það að Jesús skuli segja að löngu dáið fólk muni sjá Jesús koma við heimsendi og eyðir því einfaldlega: „En upp frá þessu mun Mannssonurinn sitja til hægri handar Guðs kraftar.“ (Lk. 22:69)

Annað gott dæmi eru sjálf orð engilsins við gröfina. Í Markúsarguðspjalli segir hann við konurnar: „En farið og segið lærisveinum hans og Pétri: „Hann fer á undan yður til Galíleu. Þar munuð þér sjá hann, eins og hann sagði yður““. (Mk. 16:7). Höfundur Lúkasarguðspjalls verður að halda lærisveinunum í nágrenni Jerúsalem, vegna þess að þar gerast næstu atburðir guðspjallsins hans. Þess vegna breytir hann einfaldlega orðum engilsins: „Minnist þess, hvernig hann talaði við yður, meðan hann var enn í Galíleu.“ (Lk 24:6). Höfundi Lúkasarguðspjalls er ekkert heilagt!

Heimsendaspámaðurinn Jesús

Sigurður hefur umfjöllun sína um „heimsslitaþáttinn í kenningu Jesú“ á því að eyða fimmtungi greinar sinnar í að fólk komist að mismunandi niðurstöðum, dragi ólikar ályktanir, að niðurstöður fræðimanna séu yfirleitt túlkanir á niðurstöðum og svo framvegis.

Þetta er auðvitað allt satt og rétt, en breytir því á engan hátt að ef maður nálgast heimildirnar um Jesú á sagnfræðilegan hátt þá var Jesús klárlega heimsendaspámaður. Sigurður segir að kirkjan hafi „aldrei þagað um [heimsslitaþáttinn í kenningu Jesú]“. Raunin er samt sú að Schweitzer og Ehrmann benda á að Jesús virðist hafa trúað því að heimsendir væri rétt handan við hornið. Ég held að kirkjunnar menn séu ekki tilbúnir til þess að fallast á þessa skoðun. Þannig að þeir þegja vissulega um þetta atriði.

En það er hárrétt að það eru til fræðimenn sem telja Jesú ekki hafa verið heimsendaspámenn, en ég efast um að Sigurður Pálsson og aðrir þjóðkirkjuprestar geti fallist á aðferðina sem þeir notast við til þess að komast að þessari niðurstöðu. Þar sem heimildirnar um Jesú eru gegnumsýrðar af heimsendatali þurfa þessir fræðimenn nefnilega að vera á þeirri skoðun að guðspjöllin séu ekki áreiðanleg heimild um Jesú, þeir afskrifa mjög stóran hluta guðspjallanna sem síðari tíma skáldskap frumkirkjunnar. Varla vill kirkjan hans Sigurðar fallast á það?

Ímyndaðar árásir á fólk

Í stað þess að rökræða um þessar niðurstöður biblíufræðanna reynir Sigurður hins vegar að afgreiða málflutning Steindórs sem árás á kristið fólk:

Það er dapurlegt að menn sjái sig tilneydda að tala um kristinn almenning sem einhvers konar fáfróða, jarmandi sauði sem sneyddir eru allri gagnrýninni hugsun og láti fíflast af kenningum blekkingasmiða. Einhvern veginn finnst manni bágt ef menn þarfnast slíkra viðhorfa til að verja sína eigin guðlausu trúarsannfæringu.

Raunin er sú að afar fáir kannast við hluti eins og ritstjórnarrýni og niðurstöður fræðimanna um hinn sögulega Jesú. Ástæðan er ekki sú að kristinn almenningur sé „jarmandi sauður sem sneyddur er allri gagnrýnni hugsun“. Nei, ástæðan er sú að það er afar erfitt að læra um þessa hluti á Íslandi. Ekki er þetta kennt í kristinfræði. Í útbreiddasta námskeiði kirkjunnar, Alfa-námskeiðinu, er auðvitað ekki minnst á þetta, þar er fólki hins vegar kennt hvernig eigi að tala tungum. Kirkjan vill ekki að fólk læri um þessa hluti, þar liggur vandinn.

[1] The Orthodox Corruption of Scripture: The Effect of Early Christological Controversies on the Text of the New Testament